Przy okazji prezentowanej w salach Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim wystawy pt.: „Orzechołomy” warto przybliżyć Państwu trochę zdjęć i informacji na temat orzechów. Ekspozycja udostępniana będzie dla zwiedzających do 31 stycznia 2018 r.
Orzechy .
Orzechy to suche owoce, najczęściej jednonasienne, rzadziej dwunasienne, odpadające od rośliny matecznej w całości. Należą rodziny orzechowatych, która obejmuje kilkanaście gatunków drzew i krzewów o owocach zwanych w języku potocznym orzechami, które w rzeczywistości są pestkowcami. Mają przeważnie kształt owalny, często kulisty. Otoczone są mięsistą, zieloną okrywą, a wewnętrzna część ich owocni tworzy zdrewniałą skorupę. Część jadalną owocu, określną jako jego jądro, stanowią nasiona, zazwyczaj osłonięte błoniastą łupiną. Drzewa i krzewy różnych odmian orzechów występują praktycznie na całym świecie i znane były już w starożytności o czym świadczy fakt, że ich pozostałości wielokrotnie znajdowano podczas wykopalisk archeologicznych. Obecnie obok najbardziej popularnych orzechów włoskich i laskowych, dzięki importowi trafiają na polski rynek orzechy: mandżurskie, szare, ziemne, brazylijskie, kokosowe, migdałowca, bukowe, cedrowe, piniowe, pistacjowe, kasztany jadalne. Orzechy oprócz posiadanych wartości odżywczych i smakowych, które predystynują je do bezpośredniej konsumpcji na surowo lub po przetworzeniu, wykorzystywane są w przemyśle chemicznym, do produkcji kosmetyków, konserwantów, preparatów grzybobójczych oraz w przetwórstwie spożywczym: jako bogate źródło oleju, a także do wytwarzania nalewek, wina, konfitur, ciast, przekąsek. Od wielu lat orzechy znajdują zastosowanie w medycynie niekonwencjonalnej jak i konwencjonalnej, między innymi są składnikiem leków do: odtruwania organizmu, tamowania krwotoków, obniżających ciśnienie krwi i poziom cholesterolu oraz środków przeciwbólowych. Do bardzo cenionych należy drewno orzechów wykorzystywane głównie w przemyśle meblarskim.
Orzechy włoskie – najbardziej popularne, w stanie dzikim rosną na Bałkanach, w południowo-wschodniej Europie, w południowo-zachodniej, środkowej i wschodniej Azji, w Himalajach, południowo-zachodnich Chinach. Zaczęto je uprawiać około 2500 lat p.n.e., a na tereny zachodniej i północnej Europy sprowadzono w okresie Cesarstwa Rzymskiego. W Polsce należą do pospolicie uprawianych. Według różnych przekazów do Polski orzechy przywiózł ze słonecznej Italii prawdopodobnie Jacek Odrowąż (1183-1257) – dominikanin, święty Kościoła katolickiego. W Polsce należą do pospolicie uprawianych, a najbardziej popularne odmiany to: „Dodo”, „Leopold”, „Resovia”, „Targo”, „Albi”, „Silesia”, „Tryumf”, „Brodaview”, „Apollo”, „Wiśnicz Czerwony”, „Mars”, „Mleczny wczesny”, „Koszycki”, „Jupiter”. Orzech włoski jest bardzo często wykorzystywany jako surowiec. Jego drewno służy do wytwarzania mebli, ozdobnej galanterii drewnianej, elementów broni palnej lub białej. Znany jest również jako roślina lecznicza. Stanowi ceniony surowiec zielarski, gdzie znajdują zastosowanie jego: liście, łupiny, kora i owoc z uwagi na ich właściwości przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, przeciwbiegunkowe, przeciwkrwotoczne. Najbardziej popularnym elementem orzecha z uwagi na własności odżywcze jest jego jądro. Owoce orzecha włoskiego stanowią źródło wielonasyconych kwasów tłuszczowych: omega -6 i omega-3, kwasu linolowego, potasu, fosforu, magnezu, cynku , manganu , jodu, żelaza, kobaltu, wapnia, sodu, żelaza, witamin z grupy B, witamin: E, PP, A, K, C, niacyny, aminokwasów. Spożywanie orzechów włoskich obniża poziom złego cholesterolu, przyspiesza przemianę materii oraz proces usuwania toksyn z organizmu. Poprawia pracę mózgu i układu nerwowego, pozytywnie wpływa na koncentrację i pamięć. Orzech włoski jest wykorzystywany również w przemyśle kosmetycznym do produkcji kremów, maseczek, balsamów (w tym popularnych bronzerów do przyciemniania skóry).
Orzechy laskowe spożywane przez ludzi od czasów najdawniejszych, różnią się od siebie przede wszystkim wielkością, plennością (ilością plonu), smakiem ale ich wartość dietetyczna pozostaje podobna. Największe znaczenie gospodarcze mają odmiany uprawne pochodzenia mieszańcowego czyli odmiany hybrydowe, skrzyżowane z dwóch gatunków, uzyskiwane z leszczyny południowej, która w stanie dzikim występuje w Europie, Azji Mniejszej a nawet na Kaukazie. Inny znany gatunek to leszczyna pospolita, która występuje w stanie dzikiem w całej Europie oraz Azji Mniejszej. Spotykana w Polsce zarówno w uprawach o charakterze ozdobnym jak i sadowniczym. W Średniowieczu sprowadzono ten podgatunek z Azji Mniejszej do klasztoru w Zell, skąd szereg odmian rozpowszechniło się w Europie pod nazwą Zellerówek. Orzechy laskowe zalecane są w różnych terapiach ze względu na posiadane walory odżywcze i lecznicze. Owoce leszczyny wspomagają leczenie miażdżycy, wpływają korzystnie na poprawę gospodarki lipidowej. Działają również uspokajająco. Wpływają pozytywnie na poprawę pamięci, koncentrację, szybkość uczenia się. Zawierają mniej tłuszczu od orzechów włoskich. Ich najbardziej istotne składniki to: witaminy: E, B, C, PP, potas, magnez, żelazo, wapń, cynk, miedź, mangan, białko, węglowodany. Wykorzystywane są w przemyśle cukierniczym jako dodatek do cukierków, czekolad, batonów, lodów, likierów oraz w przemyśle piekarniczym jako dodatek do ciast, ciastek, tortów. Olej z orzechów laskowych stosowany jest w przemyśle farmaceutycznym, do produkcji kosmetyków oraz w przemyśle farbiarskim do wyrobu lakierów. Wielkość rocznej produkcji orzechów laskowych na świecie wynosi ok. 600–750 tys. ton, przy czym większość zbiorów pochodzi z terenów Turcji.
Orzechy pistacjowe, które w ostatnich latach pojawiły się w sprzedaży, to owoce drzewa pistacjowego, pochodzącego z terenów leżących na pograniczu Azji Mniejszej i Azji Środkowej, a obecnie uprawianego między innymi: w Syrii, Afganistanie, Turcji, Iraku, Grecji, USA. Ich częścią jadalną jest pestka, którą otacza zdrewniała, twarda łupina. W przypadku dojrzałych orzechów pistacjowych łupina jest pęknięta i rozwarta w taki sposób, że pestka jest widoczna. Zewnętrzna warstwa sama odpada u owoców dojrzałych lub jest usuwana mechanicznie. W Polsce dostępne są orzechy pistacjowe, które pochodzą z importu, owoce odmiany uprawianej tzw. pistacji właściwej, znane i spożywane przez ludzi od bardzo dawna. Orzeszki pistacji atlantyckiej wraz z nasionami zbóż, migdałami, nasionami grochu, wyki, znaleziono w grocie na terenie dzisiejszej Turcji, podczas wykopalisk archeologicznych, datowanych na około 7 tysięcy lat p.n.e. W Lakisz (Izrael) znaleziono orzeszki pistacjowe pochodzące z okresu 3400 – 2500 lat p.n.e. Orzechy pistacjowe zawierają dużo kwasów tłuszczowych jednonienasyconych, aminokwasy, witaminy, mikroelementy, żelazo, cynk, potas, wapń, fosfor i magnez. Używane są najczęściej jako przekąska do bezpośredniego spożycia na surowo oraz w postaci dodatków do wyrobów cukierniczych: ciast, tortów, lodów, deserów, nadzienia do cukierków, batonów, czekolad.
Makadamia – to wiecznie zielone drzewo z rodziny srebrnikowatych, uprawiane dla smacznych orzechów o kulistym kształcie i maślanym smaku. W środowisku naturalnym rośnie w Australii i na Nowej Kaledonii oraz indonezyjskiej wyspie Sulawesi, natomiast kontrolowane uprawy poza Australią funkcjonują: na Hawajach, w Brazylii, Boliwii, Kenii, RPA i Izraelu. Owoce makadamii o średnicy od 2 do 3 centymetrów ukryte w niezwykle twardej skorupie, uznawane są za najbardziej kaloryczne wśród orzechów, ponieważ składają się w 77 % z tłuszczów, z których większość stanowią tłuszcze nienasycone mające pozytywny wpływ na zdrowie ludzi. Poza tym zawierają również dużą liczbę różnych aminokwasów, a także kwas foliowy, białko, potas, fosfor, wapń, magnez, sód, wapń, żelazo, niacynę, witaminy: A, D, E, B. Posiadają własności przeciwnowotworowe i antyoksydacyjne. Z uwagi na dużą zawartość żelaza zapobiegają anemii i niedokrwistości. Są wykorzystywane w przemyśle spożywczym jako dodatek do ciast, ciastek, słodkich kremów, a także jako składnik sosów, ponieważ tworzą udane kompozycje z smakowe w połączeniu z czosnkiem oraz anchois. Olej z orzechów makadamia stanowi główny składnik kremów przeciwzmarszczkowych, a poza tym jest podstawowym komponentem używanym do produkcji kosmetyków przeznaczonych do pielęgnacji skóry. Największym producentem i eksporterem orzechów makadamia jest Australia, gdzie roczne zbiory osiągają poziom około 100 tysięcy ton. Niezwykle twarde łupiny tych orzechów są wykorzystywane w australijskich elektrowniach do produkcji energii a ich wartość kaloryczna jest porównywalna do uzyskiwanej ze spalania węgla brunatnego.
Orzechy nerkowca to owoce drzewa nanerczowego, które pochodzi z obszarów tropikalnych Ameryki Południowej (Brazylia). Odmiana brazylijska charakteryzuje się największymi i najbardziej słodkimi orzechami. Poza Brazylią nerkowce na dużą skalę są uprawiane na terenach południowo-zachodnich Indii, w Wietnamie, Nigerii, Mozambiku, Tanzanii. Dwuczęściowy owoc składa się z tzw. jabłka nanerczowego, które jest zgrubiałą częścią łodygi oraz owocu właściwego, pestkowca zawierającego jedno nasiono (nazywane orzechem nanerczowym lub popularnie nerkowcem), posiadające charakterystyczny nerkowato wygięty kształt. Orzechy zawierają dużo kwasów tłuszczowych jedno i wielonienasyconych, które mają wpływ na poziom cholesterolu i trójglicerydów, a także witaminy: A, B, tiaminę, D, E, C., K, pierwiastki takie jak wapń, potas, fosfor, miedź, sód, magnez, żelazo. Są źródłem białka. Systematyczne spożywanie orzechów nanerczowych sprzyja regulacji poziomu cholesterolu we krwi, zapobiega chorobom serca, a także miażdżycy. Duża liczba składników mineralnych powoduje wzmacnianie ścian naczyń krwionośnych, chroni przed anemią oraz wzmacnia barierę immunologiczną organizmu. Działają również jako przeciwutleniacze i hamują działanie wolnych rodników, które są odpowiedzialne za uszkadzanie komórek ciała ludzkiego. Ich konsumpcja ma niebagatelny wpływ na wygląd ludzkiej skóry. Z uwagi na niski indeks glikemiczny orzechy nanerczowe mogą być spożywane przez diabetyków. Owoc nerkowca jest wykorzystywany w przemyśle spożywczym, zarówno jego jabłko jak i orzech. Orzechy można spożywać na surowo, w postaci pieczonej , solonej oraz wykorzystywać jako bakalie. Bardzo popularne są w Indiach, gdzie stanowią dodatek do wielu potraw, często w połączeniu z kolendrą, krewetkami a nawet z kokosem. Jadalne jądro jabłka znajduje zastosowanie w produkcji wina, dżemów, marmolad, galaretek. Wykorzystywany jest również olej pozyskiwany z łupin orzecha, który służy do natłuszczania sieci rybackich, a także jako impregnat do drewna oraz środek ochronny i zabezpieczający przed termitami.
Orzech brazylijski, owoc orzesznicy wyniosłej, zwanej również orzesznicą brazylijską lub bertolecją, która w stanie dzikim występuje w tropikalnych lasach górnego dorzecza Amazonki, głównie w Boliwii, w zachodnich i północnych stanach Brazylii, w Peru oraz w mniejszych skupiskach w Kolumbii, Gujanie, Gujanie Francuskiej i Wenezueli. Bertolecja należy do gatunków zagrożonych wyginięciem z powodu zanieczyszczeń środowiska naturalnego oraz zbyt intensywnej eksploatacji, która utrudnia regenerację drzewostanu rosnącego w stanie dzikim, a co za tym idzie zmniejsza produkcję orzechów brazylijskich. Próby prowadzenia kontrolowanych upraw w formie plantacji nie przyniosły dotychczas znaczących rezultatów, ponieważ bertolecja nie nadaje się do uprawy. Większość dostępnych orzechów na rynku pochodzi z dziko rosnących drzew w puszczy. Jedno drzewo jest w stanie dać plon o wadze do 450 kg. owoców w ciągu roku. Orzech brazylijski posiada kształt kulistej lub wydłużonej torebki ważący od 1 do 2 kg, która jest okryta zdrewniałą owocnią, zawierającą od 18 do 24 trójkanciastych nasion otoczonych zdrewniała łupiną, zbliżonych kształtem do cząstki pomarańczy. Jeden z najdroższych orzechów świata. Większość dostępnych na rynku owoców orzesznicy wyniosłej pochodzi z dziko rosnących drzew w puszczy. Zawierają do 50% tłuszczu. Oprócz tego w swoim składzie posiadają dużo wapnia, fosforu, magnezu, potasu, sodu, żelaza, miedzi, cynku, manganu i selenu oraz witaminy: E, B a także kwasu foliowego. Spożywanie orzechów brazylijskich poprawia znacząco profil lipidowy. Nawet niewielkie ilości od 20 do 50 gram maja wpływ na obniżenie poziomu złego cholesterolu i podniesienie poziomu HDL. Zawarte w orzechach brazylijskich kwasy tłuszczowe z rodziny – omega 3 odgrywają istotną rolę w poprawnej pracy mózgu oraz prawidłowym funkcjonowaniu układu krążenia. Z owoców orzesznicy brazylijskiej można uzyskać dobrej jakości olej, używany nie tylko do celów spożywczych ale wykorzystywany do produkcji perfum, a także jako smar i surowiec do produkcji mydła. Warto wspomnieć, że olej z orzechów brazylijskich służy również do oliwienia zegarków, zegarów i innych mechanizmów precyzyjnych. Czerwonobrunatne drewno orzesznicy znajduje zastosowanie w przemyśle meblarskim i w budownictwie. Kora bywa wykorzystywana do produkcji garbników.
Orzesznik jadalny – pekan, w środowisku naturalnym występuje na terenie Ameryki Północnej w USA i w Meksyku. Spotykany bywa w Europie południowej, Afryce i Azji. Charakteryzuje się brakiem odporności na niskie temperatury. Angielska nazwa pecan znajduje źródłosłów w języku Indian Algonkinów i oznacza „orzech zbyt twardy do zgniecenia dłonią”. Pekan posiada owoce o różnych kształtach, początkowo pokryte jasnozieloną okrywą, która następnie brunatnieje i pęka po okresie dojrzewania. Jest to tak zwany owoc rzekomy, nibypestkowiec. Zewnętrzna warstwa owocni powstaje z okrywy i otacza owoc właściwy, którym jest orzech, posiadający gładką, błyszczącą łupinę o barwie brązowej z delikatnymi jaśniejszymi smużkami. Nasiono (jądro orzecha) jest jadalne. Ma kolor brązowy, a kształt podobny do orzecha włoskiego. Największe zbiory pekanów na świecie osiągają Stany Zjednoczone, gdzie na rynek trafia pomiędzy 150-200 tysięcy ton orzechów rocznie. Znaczącymi producentami są: Meksyk, Australia, Izrael, Republika Południowej Afryki oraz w mniejszym stopniu Chiny i Argentyna. Orzechy mają słodki, delikatny smak. Ich spożywanie ma wpływ na wzmocnienie odporności organizmu ludzkiego, poprawę metabolizmu, obniża poziom złego cholesterolu we krwi, korzystnie wpływa na polepszenie wzroku. Poprawiają pracę układu krążenia, dlatego zalecane są osobom chorym na nadciśnienie tętnicze. Zawartość tłuszczu w pekanach wynosi około 70% w tym około 90 % stanowią zdrowe tłuszcze nienasycone. Orzechy charakteryzują się wysoką zawartością witaminy B1, ponadto zawierają witaminy: E, C, K, a także wapń, żelazo, potas, sód, magnez. Poza orzechami wysoko cenione jest drewno pekana ze względu na jego twardość. Ma ono zastosowanie w produkcji mebli i podłóg. Z uwagi na szczególny aromat wydzielający się jego spalaniu jest wykorzystywane do wędzenia mięsa. Orzechy są jadalne zarówno na surowo jak i po przetworzeni w formie suszonej, kandyzowanej. Z uwagi na bardzo charakterystyczny masłowaty posmak i aromat stanowią stały składnik słodkich deserów. Są podstawowym składnikiem tzw. pralinek z Nowego Orleanu, a także ciasta pekanowego, szczególnie popularnego w środkowo – zachodniej części USA.
Orzechy ziemne, zwane również arachidowymi lub fistaszkami to rośliny tzw. bobowate, jednoroczne. Pochodzą z Ameryki Południowej, gdzie znane były już na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia p.n.e. Obecnie są szeroko rozpowszechnione w uprawach na terenie Indii, Chin, Nigerii, USA. W Europie uprawiane na Półwyspie Bałkańskim, we Francji, we Włoszech. Ważnym terenem upraw jest również Afryka Subsaharyjska. Praktycznie nie występują już na stanowiskach naturalnych. Nazwa orzechy ziemne pochodzi stąd, że owoce, w postaci strąków z nasionami dojrzewają w ziemi na głębokości od 5 do 8 cm. Świeże nasiona są spożywane jako warzywo natomiast podawane w formie prażonej lub solonej stanowią cenioną przekąskę. Orzechy arachidowe służą jako surowiec do produkcji masła orzechowego, a także są wykorzystywane jako popularny dodatek do słodyczy. Zawierają dużo białka, duże ilości niacyny –witaminy B3, wspomagającej prace układu nerwowego, witaminy PP, tiaminy, witaminy B6, witamin E, zdrowych tłuszczów w postaci jedno i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, błonnika, potasu, wapnia, fosforu, sodu, cynku, magnezu, żelaza. Spożywanie fistaszków ma pozytywny wpływ na obniżanie poziomu cholesterolu LDL i produkcję dobrego cholesterolu HDL, co pozwala zapobiegać miażdżycy. Mają wpływ na obniżenie poziomu cukru we krwi. Z uwagi na niski indeks glikemiczny orzechy arachidowe mogą spożywać osoby chore na cukrzycę. Spożywane w kontrolowanych ilościach mają wpływ na obniżenie masy ciała.
Orzechy piniowe, cenione przez konsumentów z uwagi na niepowtarzalny słodko-kwaśny smak i wyczuwalny sosnowy zapach, zwane popularnie piniolami, to obrane z łusek jadalne nasiona niektórych gatunków sosny. W Europie wykorzystuje się do ich pozyskiwania sosny pinia ( naz. łac.Pinus pinea L), która rośnie w środowisku naturalnym na północnym wybrzeżu Morza Śródziemnego od Hiszpanii po Cypr, a także na terenie południowych wybrzeży Morza Czarnego. Na terenie Japonii, Chin, Korei oraz Rosji orzechy pniowe uzyskuje się z szyszek sosny koreańskiej. Jest to inna odmiana orzecha, gorsza jakościowo i z tego względu tańsza od odmiany europejskiej. W przetwórstwie spożywczym piniole najczęściej spotykane są pod postacią prażoną lub soloną. Posiadają znaczące wartości odżywcze. Zawierają duże ilości zdrowych kwasów tłuszczowych, cynku oraz witaminy: K, (która odpowiada za prawidłową krzepliwość krwi), A, E, C, B6 a także inne witaminy z grupy B: niacynę, tiaminę, minerały takie jak: sód, żelazo, potas, fosfor, magnez, miedź, mangan oraz chroniąca wzrok luteinę. Z uwagi na swoje własności, szczególnie dużą zawartość cynku są traktowane jako afrodyzjak. Stosowane w ochronie zdrowia i profilaktyce zmniejszają ryzyko chorób serca, schorzeń nowotworowych, zapobiegają cukrzycy, obniżają poziom złego cholesterolu. Często są stosowane jako składnik diet odchudzających. Znajdują również zastosowanie w gastronomii, szczególnie często używane w kuchni włoskiej, jako składnik wielu potraw i deserów. We Włoszech stanowią istotny składnik do przyrządzania sosów pesto.
Migdały to nasiona owoców migdałowca zwyczajnego dość często błędnie określane mianem orzechów. Z uwagi na własności odżywcze i prozdrowotne nazywane bywają nawet „królami orzechów” choć w rzeczywistości nie są orzechami. Z punktu widzenia botaniki są pestkami. W ich skład wchodzą: zdrowe tłuszcze w postaci nienasyconych kwasów tłuszczowych, węglowodany, białko. Witaminy : B6, E, A, kwas foliowy, niacyna, tiamina, ryboflawina oraz minerały: wapń, magnez, żelazo, fosfor, cynk, sód, potas. Migdały są cenione jako naturalny środek zapobiegający chorobom serca i cukrzycy. Poza tym łagodzą stresy i napięcia nerwowe, a także dają poczucie sytości co jest ważne we wszelkich przedsięwzięciach związanych z kontrolowanym obniżeniem masy ciała. Najwięksi producenci migdałów to: USA, Hiszpania, Iran, Maroko, Włochy. Sprzedawane bywają w całości ze skórą lub bez, w postaci płatków, słupków, zmielone, czasem w łupinach. Wyróżnia się dwa rodzaje migdałów, które pochodzą od różnych odmian. Słodkie, jadalne w stanie surowym, wykorzystywane również na przetwory. Znajdują zastosowanie w przemyśle spożywczym, kosmetycznym i w lecznictwie. Stosuje się je między innymi jako dodatek do ciast, czekolad, batonów do produkcji marcepanu, do wytwarzania napoju alkoholowego, likieru noszącego nazwę „Amaretto”. Są dodatkiem do balsamów, kremów, mleczek do twarzy i ciała, płynów do kąpieli, preparatów przeznaczonych do pielęgnacji skóry. Migdały gorzkie, uprawiane na mniejszą skalę są trujące z uwagi na zawartość amigdaliny, podczas rozkładu której wydziela się silnie trujący kwas pruski. Po jego oddzieleniu otrzymuje się z nich olej migdałowy używany do produkcji niektórych likierów, a także mydła i esencji zapachowych wykorzystywanych w przemyśle spożywczym i kosmetycznym.
Orzechy kokosowe – to owoce palmy kokosowej, która pochodzi prawdopodobnie z dzisiejszych terenów południowo-wschodniej Azji lub z północno-zachodnich regionów Ameryki Południowej, a jej nazwa w bezpośrednim tłumaczeniu z sanskrytu oznacza „drzewo, które zaspokaja wszystkie potrzeby życia”. W wyniku badań przeprowadzonych na terytorium Nowej Zelandii stwierdzono, że rośliny o małych orzechach kokosowych rosły tam już przed 15 milionami lat. Zdarzało się, że owoce palmy kokosowej wyrzucone przez morze zdolne do kiełkowania znajdowano u wybrzeży Norwegii. Obecnie jest najczęściej występującą palmą, ponieważ rośnie wzdłuż wszystkich tropikalnych brzegów morskich. Stanowi najważniejsze źródło oleju roślinnego pod względem wielkości produkcji. Kokos jest niezwykle popularny dzięki swoim właściwościom, które zawdzięcza wyjątkowym wartościom odżywczym, w szczególności wchodzącej w jego skład rzadko spotykanej grupie kwasów tłuszczowych, przyśpieszających przemianę materii. Owoc palmy kokosowej jest jednonasiennym pestkowcem. Owocnia składa się z cienkiej skórki, następne części stanowią: gruba warstwa brązowych włókien (tzw. koira) oraz pestka, orzech kokosowy, w którego wnętrzu znajduje się pojedyncze nasiono. Wewnętrzna ściana nasienia jest wypełniona warstwą stałego bielma, po wysuszeniu zwanego koprą. Kopra zawiera około 70% tłuszczu, 14 % cukrów, 7% białka. Wnętrze nasienia wypełnia również płynna postać bielma, tzw. woda kokosowa. Owoc, który osiąga wagę nawet do 2,5 kilograma, zawiera dużo nasyconych kwasów tłuszczowych i cukrów. Jest bogatym źródłem żelaza, witaminy C, A, D, E, K, witamin z grupy B, potasu, jodu, żelaza, sodu, manganu, cynku. Orzechy kokosowe bogate są w naturalne aminokwasy. Ich biały miąższ można spożywać na surowo lub po obróbce termicznej. Znajduje on zastosowanie np. w cukiernictwie, gdzie starty na wiórki stanowi dodatek do wyrobów lub służy do wytwarzania dżemów. Kokos wykorzystywany jest w przemyśle kosmetycznym jako dodatek do preparatów służących do pielęgnacji skóry. Bogata w pierwiastki takie jak: wapń, potas, związki chloru, elektrolity, woda kokosowa znajdująca się we wnętrzu orzecha wykorzystywana jest jako napój oraz środek izotoniczny. Z miąższu można pozyskać olej kokosowy. Bardzo popularne jest mleko kokosowe używane jako składnik potraw, szczególnie w kuchni tajskiej i indyjskiej. Na różne sposoby wykorzystywane są również włókno i drewno palmowe. Największymi producentami orzechów palmy kokosowej są: Filipiny, Indonezja, Siri Lanka, Malezja, Meksyk.
Orzeszki cola zyskały popularność dzięki napojowi coca-cola. W przypadku pierwszych partii tego napoju wykorzystywano wyciąg z orzeszków i liści drzewa kola zaostrzona. Zarówno liście jak i orzeszki zawierają kofeinę. Rosną w klimacie tropikalnym, występują głównie w Afryce, gdzie znane były ludności tubylczej od kilku wieków. Wśród plemion zamieszkujących obszar Afryki żucie orzeszków cola w celu podniesienia poziomu energii było dość popularne. Właściwości orzeszków znane były także Arabom z terenów północnej Afryki, którzy niejednokrotnie zabierali je ze sobą w długie podróże przez pustynię i wykorzystywali nie tylko jako środek energetyczny, ale również ograniczający głód w sytuacji gdy wyczerpały się zapasy pożywienia. Orzeszki cola były i są nadal stosowane w tradycyjnej medycynie afrykańskiej, jako lek w przypadkach migrenowych bólów głowy, podwyższonej ciepłoty ciała oraz środek zmniejszający apetyt. Dawniej uznawane były jako afrodyzjak. Obecnie orzeszki cola to przede wszystkim środek psychoaktywny, działający pobudzająco, a także dodatek używany do niektórych napojów produkowanych w Europie i w USA.
Orzech kotewka wodna jest rośliną jednoroczną, rosnącą w wodzie stojącej lub wolno płynącej. Nazwa pochodzi od kształtu jadalnych owoców, które posiadają twarde wyrostki, przypominające wyglądem kotwicę. Roślina nazywana bywa również orzechem wodnym, orzechem kolącym, kasztanem wodnym bądź kotwiczką. W stanie dzikiem kotewka rośnie w Europie, Azji i Afryce. Gatunek został przeniesiony do Ameryki Północnej, gdzie z powodzeniem się zadomowił, a następnie zaczął mnożyć w sposób niekontrolowany do tego stopnia, że został nazwany „zarazą wodną”. Na terenie Europy w środowisku naturalnym, kotewka wodna występuje dość rzadko, głównie w środkowej części kontynentu. Bardzo nieliczne stanowiska naturalne można spotkać w Polsce, gdzie kotewka należy do roślin objętych ochroną. Szeroko rozpowszechniona jest w Azji, głównie na terenach tropikalnych i z powodzeniem tam jest uprawiana. Obecnie jest powszechnie znana i spożywana w Chinach, Indiach, Japonii i USA. Owoce kotewki to zazwyczaj jednonasienne orzechy, które posiadają dużą wartość odżywczą. Zawierają znaczne ilości skrobi i białka, a ponadto w ich skład wchodzą: węglowodany, witaminy, wapń, żelazo, miedź, fosfor, mangan, potas, sód, magnez. Owoce jako pokarm dla ludzi a także jako pasza dla zwierząt wykorzystywane były od bardzo dawnych czasów o czym świadczą znaleziska datowane na ponad 6000 lat temu, odkryte podczas prac archeologicznych w okolicach Morza Martwego. Orzechy tzw. kolące ludzie spożywali na surowo lub gotowane, a także pieczone z przyprawami, głównie solą i pieprzem. Po wysuszeniu z orzechów wyrabiano mąkę. Obecnie w Chinach jest kultywowana tradycja wypiekania placków z mąki pochodzącej z przemiału wysuszonych orzechów wodnych. Gotowane orzechy kotewki stanowią bardzo popularną przystawkę do dań w chińskich restauracjach. Podobnie było w Europie, gdzie kotewkę wykorzystywano zarówno jako pożywienie dla ludzi, karmę głównie dla bydła oraz środek leczniczy, ceniony szczególnie przez starożytnych lekarzy, którzy zalecali jego używanie przy różnych schorzeniach. Między innymi liście i owoce orzecha wodnego stosowali w celach medycznych: Pliniusz Starszy – pisarz i lekarz rzymski, Pedanios Doskurydes z Anazbaros (lekarz grecki) czy Galen ( Claudius Galenus – lekarz w starożytnym Rzymie). Współcześnie kotewkę wykorzystuje się w tradycyjnej medycynie indyjskiej jako środek moczopędny, pobudzający apetyt, przeciwbiegunkowy, przeciw bólowi gardła oraz lek na stany zapalne. Natomiast z łodyg rośliny domowym sposobem wytwarzany jest płyn do leczenia chorób oczu. Obecnie kotewka uprawiana jest nie tylko jako roślina spożywcza ale również ozdobna, spotykana głównie w oczkach wodnych.
Kasztan jadalny – powszechnie występuje na terenie krajów leżących w pasie Morza Śródziemnego, na terenie Azji Mniejszej, a także w górach Kaukazu. Owoce kasztana jadalnego najczęściej ( w zależności od odmiany) mają kolor ciemnobrązowy i delikatny słodki smak. Można je jadać na surowo lub po obróbce termicznej tzn. spożywać gotowane, pieczone (bardzo popularne w okresie późnej jesieni i wczesnej zimy we Włoszech i Francji) lub prażone. Dawniej kasztany jadalne często wykorzystywane były w medycynie naturalnej jako środek uśmierzający między innymi na bóle trzustki, wątroby, śledziony, a także jako lekarstwo na bóle głowy. Z uwagi na fakt, że mąka uzyskiwana z kasztanów jadalnych nie zawiera glutenu może stanowić zamiennik mąki pszennej dla osób chorych na celiakię lub uczulonych na gluten. W czasach obecnych są najczęściej wykorzystywane w celach spożywczych. Mąka z kasztanów jadalnych, która stanowiła kiedyś bazę dla niezwykle popularnej we Włoszech polenty, dodatku do dań głównych ( mięs, ryb, itp.), obecnie coraz częściej jest zastępowana mąką kukurydzianą. W Niemczech zainteresowaniem konsumentów cieszy się od dawna zupa kasztanowa, natomiast na Węgrzech do produkcji deserów oraz innych słodyczy jest wykorzystywana przetarta masa z kasztanów jadalnych. Warto zaznaczyć, że posiadają one znaczące wartości odżywcze i w swoim składzie zawierają: spore ilości białka, błonnik, sacharozę, kwas jabłkowy, kwas cytrynowy, lecytynę, witaminy z grupy B, w szczególności B6, niacynę, tiaminę, witaminę A, C, kwas foliowy, ryboflawinę, potas, wapń, magnez, fosfor, cynk, żelazo oraz zdrowe dla ludzi tłuszcze nienasycone. Z uwagi na duże zainteresowanie wykorzystaniem kasztana jadalnego wyhodowanych zostało wiele szlachetnych odmian, bardzo plennych a zarazem rodzących duże, smaczne owoce. Niestety owoce polskich kasztanowców są trujące i nie nadają się do spożywania przez ludzi.
Dziadki do orzechów
Dziadek do orzechów jako przyrząd znany i używany jest od dawna. Nierozłącznie związany z orzechami, które posiadają wiele zalet ale jedną wadę, polegającą na tym, że ich jadalne ziarno zamknięte jest w twardej skorupie, z której bardzo trudno je wydobyć. W szczególności dotyczy to popularnych w Polsce i Europie orzechów włoskich i laskowych. Do ich rozłupywania, służyły początkowo kamienie, następnie przedmioty przypominające młotek. Wraz z biegiem czasu narzędzia przeznaczone do łupania orzechów ulegały zmianom. Zmieniał się ich wygląd, przybierając coraz bardziej wymyślną, (niejednokrotnie fantazyjną) i doskonalszą formę, którą były w stanie ograniczyć tylko inwencja i wyobraźnia konstruktora lub wytwórcy urządzenia. Bardzo często dziadki do orzechów nie były pozbawione cech artyzmu, co spowodowało, że wraz z upływem lat typowe przedmioty użytkowe, ręczne narzędzia kuchenne stały się obiektami kolekcjonerskimi. Nazwa „dziadek do orzechów” ukształtowała się w XVIII wieku, wcześniej na terytorium zamieszkałym przez Polaków określano przedmiot jako: orzechołom, ząb, ciskawkę, tłuczek, stryszki, kleszczyki. Dlaczego powszechnie przyjęła się nazwa dziadek do orzechów? Prawdopodobnie wpływ na to miał fakt, że pierwsze figury dziadków przypominały swoim wyglądem postać starego człowieka. Sugestia, że tak nazwał narzędzie Wilhelm Fuchter jest mało prawdopodobna, ponieważ przyrząd istniał na długo przed masową produkcją, która została rozpoczęta w 1872 roku przez wspomnianego wyżej W. Fuchtera przy użyciu tokarki. Warto zaznaczyć, że w opowiadaniu E.T.A. Hoffmanna zatytułowanym „Dziadek do orzechów”, które zostało wydane w 1816 roku, jego autor używa nazwy „Nussknacker”, a sam dziadek jest figurą przedstawiająca człowieka. W niektórych kręgach W. Fuchter uważany był za autora wynalazku, mimo że samo urządzenie znane jest od czasów starożytnych, a jego opis i schemat można znaleźć już w „Mechanice” Archimedesa (IV w p.n.e), gdzie funkcjonuje pod nazwą „nucifrangibulum”. Najstarszy odnaleziony metalowy dziadek do orzechów pochodzi najprawdopodobniej z IV lub III wieku p.n.e. i jest prezentowany w muzeum w Tarencie we Włoszech. Najbogatsze zbiory w tym zakresie posiada Leavenworth Nutcracker Museum w USA, w którego kolekcji znajduje się dziadek, pochodzący z czasów rzymskich, wykonany z brązu. Pierwsze wytworzone z żelaza, działające na zasadzie dźwigni dziadki do orzechów były kute. W późniejszym czasie dominowały odlewy. Innym surowcem do wytwarzania orzechołomów było drewno. Dziadki drewniane konstruowano z dwóch kawałków drewna, spiętych skórzanym paskiem lub metalowym zawiasem. Warto zaznaczyć, że mnisi w średniowiecznych zakonach z uwagi na ewentualność uszkodzenia zębów mieli zakaz rozgryzania orzechów a do ich otwierania nakazano im używać specjalne noże. Począwszy od wieku XV na terenie Francji i Anglii, zaczęto jako surowiec do wykonywania dziadków wykorzystywać drewno bukszpanowe, które ze względu na kolor i urokliwy drobny słój, pozwalało nadać przedmiotom artystyczne piękno oraz niepowtarzalność. Figuralne dziadki do orzechów na podobieństwo ludzi, zwierząt i ptaków zaczęto wytwarzać na terenie Szwajcarii, Austrii i w północnej części Włoch w XVIII i XIX wieku. Z kolei na terytorium Niemiec w XVII i XVIII wieku dominowały figury: żołnierzy, rycerzy, górników. Ich wytwarzaniem zajmowały się przede wszystkim zakłady produkujące zabawki dla dzieci. Należy zauważyć, że szczególnie na terenie Niemiec dziadek do orzechów był wykorzystywany jako symboliczny prezent, upominek który według lokalnych wierzeń miał przynieść szczęście osobie nim obdarowanej oraz chronić jej dom przed nieszczęściami i wszelkimi kłopotami. Według ludowych przekazów dziadek do orzechów był symbolem siły i mocy, a rodzinę która, go posiadała strzegł przed złymi duchami i niebezpieczeństwem. Figurkę postrzegano jako gwaranta szczęścia, a także przejaw sympatii i szacunku ze strony ofiarodawcy. W wieku XIX duża pod względem liczbowym produkcja spowodowała, że dziadek do orzechów stał się popularnym narzędziem kuchennym w bardzo wielu domach. Przydatny przedmiot dość szybko pojawił się Czechach i na terenach polskich. Masowa produkcja rozpoczęła się w XX wieku, a wytwarzaniem dziadków do orzechów zajęły się tak znaczące w owym czasie firmy jak: Norblin Polska –Warszawa, J.C. Klinkosh – Austria Wiedeń czy J.A. Kopenhaga z Danii. W „Encyklopedii powszechnej” S. Orgelbranda została przedstawiona następująca definicja „dziadek to narzędzie do gniecenia orzechów, składające się z dwóch drążków zawiasami z sobą złączonych, pomiędzy którymi umieszczony orzech zostaje zgnieciony skutkiem ciśnienia na niego wywieranego przez oba drążki ku sobie zbliżone”. Polska nazwa posiada odniesienie do formy figuralnej i jest związana bardziej z wyglądem przedmiotu niż jego funkcją. W czasach współczesnych dziadkiem do orzechów nazywamy każde urządzenie, które służy do rozkruszania skorup orzechów. Często jest skonstruowane na kształt postaci ludzkiej o wyglądzie: żołnierza, monarchy, rycerza, górala, bywa że amerykańskiego footbolisty, a nawet Batmana lub posiada formę zoomorficzną, jak choćby wiewiórka, małpka, smok, krokodyl czy piesek. Dziadki do orzechów przeważnie są wykonane z metalu lub drewna, a w ostatnich czasach pojawiają się nawet plastikowe. Figury mają ruchome usta, w które wkłada się orzech i zgniata przy pomocy dźwigni umieszczonej na plecach lub ramieniu. Najprostsze konstrukcyjnie dziadki wykonywane były w postaci połączonych ze sobą ramion dźwigni jednostronnej lub dwustronnej. Posiadały szczęki z wycięciami w dwóch rozmiarach, z czego większe służyły do kruszenia skorup orzechów włoskich, w mniejsze wkładano orzechy laskowe. Dość często spotyka się rozwiązania oparte na zasadzie działania śruby lub udarowe. Wśród dziadków do orzechów w formie figur przypominających rozmaite postacie ludzkie, przeważnie rzeźbionych z bogatymi zdobieniami, malowanych, atrakcyjnych pod względem wizualnym można spotkać dziadki typowo dekoracyjne, pozbawione podstawowej funkcji użytkowej. Służą one najczęściej jako ozdoby lub zabawki dla dzieci.
W ostatnich latach pojawiła się możliwość nabycia orzechów obranych, pozbawionych twardej skorupy, co uczyniło dziadka do orzechów przedmiotem bezużytecznym lub używanym okazjonalnie. Jednak czasem warto sięgnąć po to urządzenie, ponieważ smak orzechów przed chwilą wydobytych z twardej skorupy jest niepowtarzalny, a gdy spożywamy je w towarzystwie osób miłych i sympatycznych, to rozmowa która się odbywa podczas tej czynności jest bezcenna i zazwyczaj dostarcza mnóstwo dobrej energii.
Prezentowana od początku grudnia 2017 roku do końca stycznia 2018 roku w sali wystaw czasowych Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim, kolekcja dziadków do orzechów stanowi własność Jana i Mateusza Łomnickich. Obecnie liczy około czterysta obiektów i jest największym amatorskim zbiorem w Polsce i jednym z bardziej okazałych pod względem liczbowym w Europie. W skład zespołu jednolitych pod względem zastosowania i przeznaczenia przedmiotów, wchodzą wyroby rzemieślnicze, produkty przemysłowe a także niepowtarzalne egzemplarze pojedyncze, wykonane przez rzeźbiarzy w tym również artystów ludowych, jak i przez renomowane firmy. Do ich budowy lub mechanicznej, seryjnej produkcji wykorzystano różne materiały i surowce, między innymi: drewno, metal, plastik. Niektóre z nich powstały w wyniku połączenia drewna z metalem, metalu z plastikiem, czy też zostały wytworzone jako piękne odlewy z mosiądzu lub brązu. Mozolnie budowana przez około 30 lat kolekcja dziadków do orzechów była początkowo wspólnym przedsięwzięciem Jana Łomnickiego z Kwidzyna i Witolda Tchórzewskiego z Warszawy. Obecnie całość zbiorów należy do J. Łomnickiego i Jego wnuka Mateusza. Dotychczas były one prezentowane w Muzeum Okręgowym im. L. Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, Muzeum Miasta Gdyni, Muzeum Archeologicznym w Gdańsku, Muzeum Archeologiczno – Historycznym w Elblągu, Muzeum Mikołaja Kopernika w Toruniu, Muzeum Kaszubskim w Kartuzach, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, Muzeum Techniki w Warszawie, Muzeum Historyczno-Etnograficznym w Chojnicach, Muzeum Regionalnym w Rogoźnie, Muzeum im. W.Kętrzyńskiego w Kętrzynie, Muzeum Ziemi Chełmińskiej w Chełmnie, Muzeum Książąt Pomorskich w Darłowie, Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku. Muzeach w: Zielonej Górze, Grudziądzu, Żywcu, w Tczewskim Centrum Kultury, w Domu Kultury w Świeciu, w siedzibie Banku PKO w Kwidzynie, w Szkole Podstawowej w Czarnym Dolnym, Rabce Zdroju, w Gminie Gardeja oraz w Celle (Niemcy) i wielu innych miejscach, takich jak domy kultury, szkoły, świetlice, kościoły a nawet pokazywano je podczas wystaw plenerowych. W skład kolekcji wchodzą dziadki do orzechów wyprodukowane w Polsce i w innych krajach , min. w Niemczech, Anglii, na Węgrzech, w krajach bałkańskich, USA i Chinach. Główną intencją Jana i Mateusza Łomnickich jest skierowanie wystawy dziadków do orzechów w stronę dzieci, ponieważ w ten sposób chcą im przybliżyć magię i atmosferę Świąt Bożego Narodzenia, a także realizować zadania edukacyjne poprzez organizację: warsztatów, konkursów, zabaw, prelekcji, spotkań, których nadrzędnym celem poza kształtowaniem wrażliwości i estetyki jest uśmiech i radość najmłodszych. Od wielu lat z Janem Łomnickim w charakterze prelegentki współpracuje Pani Janina Mazurkiewicz, emerytowana kustosz Muzeum Mikołaja Kopernika w Toruniu, ( Muzeum Okręgowego w Toruniu). Podczas każdego wernisażu wystawy wygłasza wykład na temat orzechów, ich przetwórstwa i akcesoriach służących do ich łupania. W dniu 2 grudnia 2017 roku w siedzibie Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim odbyło się otwarcie wystawy pn. „Orzechołomy”, w którym udział wzięli wraz z zaproszonymi gośćmi właściciele kolekcji Jan i Mateusz Łomniccy.